Inleiding: Wanneer de geest zich ontkoppelt
Dissociatieve stoornissen vormen een complexe categorie van psychische stoornissen waarbij de geest zich gedeeltelijk loskoppelt van de huidige realiteit. Depersonalisatie, derealisatie, dissociatieve amnesie: deze verontrustende ervaringen beïnvloeden diepgaand het gevoel van identiteit, de continuïteit van de ervaring en de cognitieve capaciteiten.
Voor de betrokken personen vormt het hervinden van verankering in het heden en een stabiele cognitieve aanwezigheid een belangrijk therapeutisch doel. Dit artikel onderzoekt de verbanden tussen dissociatie en cognitie, voordat het aangepaste verankeringsoefeningen voorstelt om de terugkeer naar een meer geïntegreerde ervaring te bevorderen.
Dissociatieve stoornissen begrijpen
Definitie en mechanismen
Dissociatie duidt op een verstoring of discontinuïteit in de normale integratie van het bewustzijn, het geheugen, de identiteit, de emoties, de waarneming, het gedrag of de motorische controle. Het vertegenwoordigt een breuk in de gewoonlijk geïntegreerde functies van de psychische ervaring.
Op een matig niveau is dissociatie een universele ervaring: zo opgaan in een boek dat je de omgeving vergeet, op een vertrouwde route rijden zonder bewustzijn van het traject, dagdromen. Deze normale dissociatieve toestanden worden pathologisch wanneer ze intensiveren, zich verlengen, aan controle ontsnappen en aanzienlijke nood of disfunctie veroorzaken.
De neurobiologische mechanismen van dissociatie impliceren veranderingen in de activiteit van hersengebieden die verantwoordelijk zijn voor de integratie van de ervaring, met name de prefrontale cortex, de cingulate cortex en de insula. Het limbische systeem, betrokken bij emoties en geheugen, vertoont ook afwijkingen in functioneren.
De verschillende vormen van dissociatieve stoornissen
De depersonalisatie/derealisatiestoornis kenmerkt zich door aanhoudende ervaringen van loskoppeling van zichzelf (depersonalisatie) of van de omgeving (derealisatie). De persoon voelt zich vreemd ten opzichte van zichzelf, observeert zijn handelingen van buitenaf, ervaart de wereld als onwerkelijk, afstandelijk of vervormd.
Dissociatieve amnesie houdt een onvermogen in om belangrijke autobiografische informatie te herinneren, meestal gerelateerd aan traumatische of stressvolle gebeurtenissen. Deze amnesie gaat verder dan normaal vergeten en is niet verklaarbaar door een medische conditie.
De dissociatieve identiteitsstoornis, voorheen meervoudige persoonlijkheidsstoornis genoemd, impliceert de aanwezigheid van twee of meer onderscheiden persoonlijkheidstoestanden, met discontinuïteiten in het gevoel van identiteit en in de herinnering aan dagelijkse gebeurtenissen.
Verband met trauma
Dissociatieve stoornissen zijn frequent geassocieerd met traumatische achtergronden, vooral vroege en herhaalde trauma’s. Dissociatie vormt aanvankelijk een beschermingsmechanisme tegen ervaringen die te intens zijn om geïntegreerd te worden: door zich te ontkoppelen van de ervaring, beschermt de geest zich tegen het geweld ervan.
Dit in eerste instantie adaptieve mechanisme kan problematisch worden wanneer het zich generaliseert en blijft bestaan buiten de traumatische context. Dissociatie, automatisch geworden, wordt getriggerd bij zelfs matige stresssituaties, waardoor de persoon een geïntegreerde en continue ervaring van zijn leven wordt ontnomen.
De cognitieve gevolgen van dissociatie
Verstoringen van de aandacht
Personen die lijden aan dissociatieve stoornissen vertonen karakteristieke aandachtsproblemen. De aandacht, normaal verankerd in het heden en gericht op relevante stimuli, wordt instabiel en vluchtig. Het bewustzijn fluctueert, met momenten van afwezigheid of ontkoppeling die de ervaring fragmenteren.
Overmatige absorptie in gedachten of interne beelden leidt de aandacht af van de huidige omgeving. Omgekeerd kan angstige hypervigilantie de aandacht verspreiden over meerdere potentieel bedreigende stimuli. Deze twee uitersten compromitteren het vermogen om effectief te concentreren op de huidige taken.
Veranderingen in het geheugen
Het geheugen wordt diepgaand beïnvloed door dissociatie. De codering van informatie tijdens dissociatieve toestanden is verstoord: als men niet volledig aanwezig is bij een ervaring, zal de registratie ervan in het geheugen gebrekkig zijn. Dit verklaart de geheugenlacunes die vaak worden gerapporteerd.
Het ophalen van herinneringen kan ook gecompartimenteerd zijn: bepaalde herinneringen blijven alleen toegankelijk in bepaalde toestanden, wat discontinuïteit in het autobiografische geheugen creëert. De persoon kan het gevoel hebben “tijd te verliezen” of handelingen te ontdekken die hij zich niet herinnert te hebben uitgevoerd.
Impact op het gevoel van identiteit
Voorbij de specifieke cognitieve functies is het het gevoel van identiteit en continuïteit zelf dat wordt aangetast. Zich vreemd voelen ten opzichte van zichzelf, zijn handelingen observeren zonder gevoel van controle, discontinuïteiten in zijn persoonlijke geschiedenis waarnemen: deze ervaringen schudden de fundamenten van identiteit door elkaar.
Deze identiteitsfragmentatie heeft gevolgen voor het gehele psychische en sociale functioneren. Interpersoonlijke relaties, professioneel functioneren, het vermogen om zich in de toekomst te projecteren worden gecompromitteerd.
Verankeringsoefeningen: fundamentele principes
Wat is verankering?
Verankering duidt op technieken die erop gericht zijn het bewustzijn terug te brengen naar het heden, naar het lichaam, naar de concrete realiteit. Tegenover dissociatieve ontkoppeling stelt verankering een terugkeer voor naar een belichaamde en gesitueerde ervaring. Het gaat erom het contact met het “hier en nu” te herstellen, dat vaak verloren gaat in dissociatieve toestanden.
Verankeringstechnieken gebruiken voornamelijk zintuiglijke waarnemingen, die de meest directe verbinding vormen met de huidige realiteit. Zien, horen, voelen, ruiken, proeven: deze onmiddellijke zintuiglijke ervaringen balanceren de drift naar abstractie en ontkoppeling.
Therapeutische doelstellingen
Verankering streeft verschillende therapeutische doelen na. In een situatie van dissociatieve triggering maakt het mogelijk de intensiteit van de episode te verminderen en sneller normale werking te herwinnen. Regelmatig beoefend buiten de crises versterkt het de zelfregulatiecapaciteiten en vermindert het de frequentie van episodes.
Op langere termijn draagt verankering bij aan de ontwikkeling van een stabieler en geïntegreerder bewustzijn. Door regelmatig het vermogen om aanwezig te zijn te trainen, versterkt men de betrokken neurale circuits en faciliteert men een meer verankerd dagelijks functioneren.
Belangrijke voorzorgsmaatregelen
Verankeringsoefeningen moeten met bepaalde voorzorgsmaatregelen worden beoefend bij personen die lijden aan ernstige dissociatieve stoornissen. De abrupte terugkeer naar volledig bewustzijn kan soms aanzienlijke nood veroorzaken als traumatische inhoud naar boven komt.
Begeleiding door een in trauma opgeleide professional wordt aanbevolen, tenminste in eerste instantie, om de oefeningen aan te passen en eventuele problemen te beheren. De progressie moet geleidelijk zijn, met respect voor de tolerantiegrenzen van elke persoon.
Zintuiglijke verankeringsoefeningen
Visuele verankering
Visuele verankering gebruikt het gezichtsvermogen om opnieuw verbinding te maken met de huidige omgeving. De basisoefening bestaat uit het aandachtig observeren van een object in de omgeving, waarbij men mentaal de kenmerken ervan in detail beschrijft: kleur, vorm, textuur, reflecties, schaduwen. Deze minutieuze observatie mobiliseert de aandacht en verankert deze in het heden.
De techniek van de 5 objecten stelt voor om vijf dingen te benoemen die men om zich heen kan zien, en deze kort te beschrijven. Deze eenvoudige oefening kan discreet worden beoefend in elke situatie waarin dissociatie dreigt.
Het aanschouwen van rustgevende beelden (natuurlandschappen, kunstwerken) biedt visuele verankering terwijl het emotionele ontspanning induceert. Een betekenisvolle afbeelding bij zich hebben kan dienen als draagbaar verankeringsinstrument.
Tactiele verankering
De tastzin biedt bijzonder krachtige verankering omdat deze direct het lichaam betrekt. Een object in de hand houden en de tactiele kenmerken ervan verkennen (temperatuur, textuur, gewicht, vorm) brengt het bewustzijn terug in het lichaam en het heden.
“Verankeringsobjecten” zijn objecten gekozen om hun bijzondere zintuiglijke kwaliteiten: gladde steen, getextureerde stof, anti-stressbal. Ze bij de hand houden maakt snelle verankering mogelijk wanneer nodig.
Contact met water (koud water over het gezicht of de handen laten stromen) produceert intense en onmiddellijke verankering. Het thermische contrast stimuleert de zintuiglijke receptoren en doorbreekt effectief dissociatieve toestanden.
Auditieve verankering
Aandachtig luisteren naar omgevingsgeluiden vormt een auditieve verankeringsoefening. Alle hoorbare geluiden identificeren, van de meest voor de hand liggende tot de meest subtiele, richt de aandacht op de huidige omgeving en ontwikkelt het perceptieve bewustzijn.
Muziek kan dienen als verankering, vooral stukken geassocieerd met positieve herinneringen of een gevoel van veiligheid. Zingen of neuriën betrekt het lichaam en produceert vibraties die fysiek verankeren.
Natuurgeluiden (regen, vogels, golven) oefenen een kalmerend effect uit terwijl ze de verankering in een zintuiglijke realiteit handhaven. Apps die deze geluiden aanbieden kunnen draagbare verankeringsinstrumenten vormen.
Olfactorische en smaakverankering
De reukzin, direct verbonden met de emotionele en geheugencentra van de hersenen, biedt krachtige verankering. Essentiële oliën met levendige geuren (munt, eucalyptus, citrusvruchten) kunnen worden gebruikt bij dissociatie. Een vertrouwd en geruststellend parfum kan dienen als kalmerend verankeringspunt.
Sterke smaak (muntsnoepje, citrusvrucht, specerij) stimuleert intensief en brengt terug in het lichaam. Volle bewustzijn bij het eten, bestaande uit eten terwijl men aandacht besteedt aan alle smaakervaringen, vormt een dagelijkse verankeringsoefening.
Cognitieve aanwezigheidsoefeningen
De 5-4-3-2-1 techniek
Deze klassieke techniek combineert verschillende zintuigen voor complete verankering. Het bestaat uit het achtereenvolgens identificeren van 5 dingen die men ziet, 4 die men hoort, 3 die men kan aanraken, 2 die men ruikt en 1 die men proeft. Deze progressie mobiliseert de aandacht op de verschillende zintuiglijke kanalen en verankert stevig in het heden.
Regelmatige praktijk van deze oefening, zelfs buiten dissociatieve episodes, versterkt de verankeringscapaciteiten en maakt ze gemakkelijker mobiliseerbaar wanneer nodig.
Lichamelijke verankering
Lichaamsbewustzijn vormt fundamentele verankering die vaak verstoord is bij dissociatie. De body scan bestaat uit het geleidelijk aandacht besteden aan verschillende lichaamsdelen, waarbij men de aanwezige sensaties opmerkt zonder te proberen ze te veranderen.
De staande positie met aandacht voor de contactpunten met de grond (de voeten die “wortelen”) biedt eenvoudige en onmiddellijke verankering. Het gewicht van het lichaam voelen, de zwaartekracht die ons met de aarde verbindt, brengt terug in een belichaamde ervaring.
Bewuste bewegingen (rekoefeningen, aandachtig wandelen) combineren lichaamsgevoel en beweging voor dynamische verankering. Yoga en tai chi bieden gestructureerde praktijken van lichaamsbewustzijn in beweging.
Het JOE-programma voor cognitieve aanwezigheid
Het JOE-programma van DYNSEO biedt cognitieve oefeningen die, door hun aard, aanwezige aandacht vereisen en ontwikkelen. Zich concentreren op een cognitieve taak vereist aanwezig te zijn, wat op zich een verankeringsoefening vormt.
De aandachtsoefeningen van JOE trainen specifiek het vermogen om de focus op het heden te behouden. De geheugeoefeningen versterken de continuïteit van de ervaring. Het geheel draagt bij aan het ontwikkelen van een stabieler en geïntegreerder bewustzijn.
Ontdek JOE voor het ontwikkelen van je cognitieve aanwezigheid
Professionele begeleiding
Gespecialiseerde therapieën
Dissociatieve stoornissen vereisen over het algemeen gespecialiseerde psychotherapeutische begeleiding. Trauma-georiënteerde therapieën, zoals EMDR of sensorimotor therapieën, helpen de traumatische ervaringen te behandelen die ten grondslag liggen aan dissociatie.
Integratieve benaderingen werken aan het versterken van de samenhang van de identiteit en de continuïteit van de ervaring. Verankeringstechnieken passen in deze algemene aanpak en dragen bij aan de stabilisatie die nodig is vóór het diepere traumawerk.
De omgeving trainen
Naasten van personen die lijden aan dissociatieve stoornissen kunnen een waardevolle rol spelen als ze de betrokken mechanismen begrijpen. De tekenen van een dissociatieve episode herkennen, weten hoe passende verankeringstechnieken voor te stellen, houdingen vermijden die de situatie zouden kunnen verergeren: deze vaardigheden kunnen worden aangeleerd.
DYNSEO biedt een training over gedragsstoornissen gerelateerd aan pathologieën die begeleiders kan helpen om hun naasten beter te begrijpen en te ondersteunen.
Toegang tot de DYNSEO-training
Conclusie: Je aanwezigheid in de wereld hervinden
Dissociatieve stoornissen ontnemen de eenvoudige maar fundamentele ervaring van aanwezig zijn bij zichzelf en in de wereld. Verankeringsoefeningen bieden concrete instrumenten om deze aanwezigheid stap voor stap te heroveren.
Regelmatige praktijk van deze technieken, gecombineerd met aangepaste professionele begeleiding, kan de levenskwaliteit van betrokken personen aanzienlijk verbeteren. Het JOE-programma van DYNSEO draagt bij aan dit werk door aandachtscapaciteiten en cognitieve aanwezigheid te ontwikkelen.
Elk moment van hergevonden aanwezigheid is een overwinning. Elke geslaagde verankering versterkt het vermogen om je leven volledig te bewonen.
—
DYNSEO-bronnen:
